Walne Zebranie STM 2007 – sprawozdanie

SPRAWOZDANIE z Walnego Zebrania Stowarzyszenia Teologów Moralistów
Kamień Śląski, 10-12 czerwca 2007 roku

Antropologia teologicznomoralna. Koncepcje – kontrowersje – inspiracje

Zjazd rozpoczęto 10 czerwca Mszą Św. o godz. 18.00 w intencji zmarłego w ub. roku we wrześniu ks. prof. Janusza Nagórnego, długoletniego przewodniczącego naszej sekcji. Mszy św. przewodniczył ks. prof. Sławomir Nowosad. Słowo wprowadzenia wygłoszone przez przewodniczącego Stowarzyszenia, ks. prof. Ireneusza Mroczkowskiego, przypomniało uczestnikom wkład zmarłego w dzieło, jakim jest Stowarzyszenie Teologów Moralistów a jednocześnie było zachętą do kontynuacji idei zaszczepionych przez ks. prof. Janusza Nagórnego.

W czasie Eucharystii homilię wygłosił obecny dyrektor Instytutu Teologii Moralnej KUL, ks. prof. Krzysztof Jeżyna. W bardzo osobisty sposób przywołał zasadnicze wątki testamentu ks. prof. Nagórnego. Ukazał wielkość Profesora, który zostawił wspaniałe i bogate dziedzictwo, zarówno intelektualne, jak też osobowe. Na Eucharystii był obecny o. dr Wojciech Giertych OP, teolog domu papieskiego.

O godz. 19.15 rozpoczęto pierwszy punkt programu, jakim była prezentacja projektu książki poświęconej życiu i myśli Księdza Profesora Nagórnego. Ten punkt programu przygotował o. prof. Andrzej Derdziuk OFMCap. Nakreślił zasadnicze grupy tematyczne, które jego zdaniem należałoby zamieścić w książce. Wstępnie zaakceptowano listę tematów i autorów, którzy podejmą się ich realizacji.

Drugi dzień zjazdu rozpoczęto wspólną Eucharystią, której przewodniczył abp prof. dr hab. Alfons Nossol, biskup Opolski, który wygłosił także homilię. Szczególna była dla uczestników z jednej strony obecność pasterza diecezji, który w tym roku obchodzi 30-lecie objęcia rządów w diecezji oraz 50-lecie święceń kapłańskich, z drugiej zaś wymowny był sam termin i miejsce. W tym bowiem roku przypada 750. rocznica śmierci św. Jacka. W homilii abp Alfons Nossol przypomniał, że miejsce, w którym odbywa się zjazd, będące jednocześnie sanatorium, jest wezwaniem, byśmy i my w naszej refleksji teologicznomoralnej pamiętali o integralnej wizji człowieka, który jest jednocześnie duchem ucieleśnionym i ciałem uduchowionym. W liturgii uczestniczyło około 70 uczestników Zjazdu.

Po śniadaniu, rozpoczęto obrady. Ks. prof. Ireneusz Mroczkowski przywitał wszystkich uczestników spotkania. W szczególny sposób powitał ks. prof. Stanisława Olejnika, nestora polskich teologów moralistów, ks. prof. Jana Kowalskiego oraz ks. prof. Alojzego Marcola. Wspomniał także nieobecnych a jakże zasłużonych dla teologii moralnej w Polsce – ks. prof. Jana Pryszmonta i ks. prof. Franciszka Greniuka. Ksiądz Przewodniczący powitał raz jeszcze o. dr. Wojciecha Giertycha OP.

W przemówieniu wprowadzającym ks. prof. Mroczkowski uzasadnił temat tegorocznego zjazdu. Podał trzy zasadnicze racje przemawiające za takim wyborem. Najpierw trzeba sobie uświadomić, jak bardzo jest dzisiaj zagrożona godność i podmiotowość człowieka. Coraz trudniej dzisiaj wskazać, kto jest podmiotem czynu. Przyczyny tego można upatrywać w silnym kryzysie antropologicznym spowodowanym upadkiem wiary w cogito. W związku z tym obserwuje się coraz większą podejrzliwość wobec ludzkiej podmiotowości. Następnie zwrócił uwagę na fakt, iż to właśnie dobrze pojęta i właściwie uprawiana antropologia broni racjonalności teologii moralnej, chroniąc ją przed redukcjonistyczną kazuistyką. Wreszcie odnowiona antropologia daje argumenty, które w dzisiejszym świecie, gdzie zagrożona jest wolność ludzka, w sposób dojrzały tej wolności bronią. Następnie przekazał prowadzenie sesji porannej ks. prof. Piotrowi Morcińcowi z Uniwersytetu Opolskiego.

Pierwszy referat, zatytułowany „Obraz Boży” w człowieku – źródło i cel działania moralnego, wygłosił ks. prof. Henryk Witczyk z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Swoje przedłożenie zaprezentował w kluczu antropologii teocentrycznej i dynamicznej. Najpierw ukazał komponenty obrazu Boga w człowieku, takie jak wolność wyboru i odpowiedzialność, rozum jako „serce zdolne do myślenia” o dobru i złu, zadanie kreatywnego kształtowania świata i siebie samego, zdolność do naśladowania Boga, zadanie bycia osobą w relacji miłości do Boga i ludzi oraz zadanie odkrywania świętości ludzkiego życia. Następnie ukazał przejawy deformacji obrazu Boga w człowieku, na jakie wskazuje lektura tekstów biblijnych. Człowiek jest niewątpliwie stworzony na obraz Boga Stworzyciela-Króla. I tu właśnie przejawem deformacji może być niewłaściwie pojęte panowanie Boga. Nie jest ono wyłącznie panowanie nad siłami śmierci, ale przede wszystkim wyraża się w akcie stwórczym Boga i w kontemplacji dzieła stworzenia. Oznacza to, że Bóg nie panuje nad światem w sposób absolutystyczny. Nie unicestwia, ale poddaje mocy Słowa. Następnie prelegent wypunktował szczególne przejawy deformacji obrazu Boga: brak akceptacji własnych ograniczeń i zafałszowany obraz Boga, brak panowania nad zazdrością i fałszywy obraz brata, jako rywala, lęk przed różnorodnością i pokusa łatwej jedności. Swoje wystąpienie ks. prof. H. Witczyk zakończył słowami: Przedstawione dwa sposoby interpretacji stworzenia człowieka po to, aby stawał się „obrazem Boga” nie wykluczają się, ani nie są sprzeczne. Przeciwnie, dopełniają się, bo jeden jest bardziej teoretyczny (filozoficzno-teologiczny), drugi bardziej egzystencjalny (praktyczny, historyczny). Doskonale łączy je wypowiedź Włodzimierza Sołowjowa: „Każdy człowiek zawiera w sobie obraz Boga, a obraz ten jest rozpoznawany przez nas w sposób teoretyczny i abstrakcyjny za pomocą rozumu, przez zdolność dedukowania. Jednak w sposób konkretny i żywy rozpoznajemy go i objawiamy przez miłość”.

Drugi referat, Nowe Prawo Ducha Świętego – szczytem chrześcijańskiej orientacji moralnej, wygłosił o. dr Wojciech Giertych. Wychodząc od bardzo przemawiającego i osadzonego w ludzkiej egzystencji kształtowania oblicza człowieka, prelegent postawił pytanie o to, w jaki sposób można kształtować obraz Boga w swoim życiu. Odpowiadając wskazał, iż nie ulega wątpliwości, że proces przemiany naszego oblicza dokonuje się przy spoglądaniu na wzór, jakim jest uwielbiony Chrystus. Odwołując się do św. Tomasza i sporu o obrazy prelegent, za św. Tomaszem, postawił kilka pytań: Czy bóstwo rzeczywiście stało się widzialne w człowieczeństwie Chrystusa, i w konsekwencji czy przeziera ono następnie poprzez sakramenty oraz sakramentalia? Czy porządek nadprzyrodzony wkracza w porządek doczesny, kształtując go i czy poprzez ten porządek doczesny jest on poznawalny, czy też z kolei świętość jest tak wyniesiona i obca wobec tego świata, że w ten świat nie może się wmieszać, pozostawiając go czy to księciu tego świata, czy też władzy politycznej? To właśnie ów spór o obrazy umieszczony na początku części moralnej Summy wskazuje, że św. Tomasz w swojej teologii zajmuje się Bogiem, nie tylko takim, jakiego może poznać teodycea, a więc filozofujący rozum drążący sens bytu, jego istnienie oraz wewnętrzny ład, ale Bogiem, który nam się sam objawił i odsłonił nam swoje tajemnice w Synu, którego nam dał. To właśnie zapomnienie o perspektywie teologicznej nauki moralnej św. Tomasza oraz ześrodkowanie etycznej refleksji jedynie na precyzyjnym uzasadnianiu moralnej powinności spowodowało usunięcie w cień krótkiego, ale niezwykle ważnego traktatu Akwinaty o prawie nowym. Czym zatem jest prawo nowe? Jest łaską, z dopowiedzeniem, Ducha Świętego. Elementem wspierającym nowe prawo jest nauczanie Kościoła. Prawo nowe ukazuje też w jasny sposób cel: Ma ono dysponować do łaski Ducha Świętego oraz ma ukazać jak należy ją stosować, albo raczej, jak należy rozpoznawać jej obecność i na nią się otwierać wewnątrz wszelkich ludzkich działań. Nauka św. Tomasza o nowym prawie Ducha Świętego akcentuje chrystologiczny, pneumatologiczny, oraz eklezjologiczny wymiar chrześcijańskiej moralności. Bez tych wymiarów refleksja w ramach teologii moralnej straciłaby prawdziwy horyzont moralnej powinności – samego Boga.

Następnie ks. prof. Piotr Morciniec otworzył dyskusję, w której oprócz pytań stawianych przez uczestników, znalazło się też szereg ważnych dopowiedzeń na temat poruszanych w referatach kwestii.

Prowadzenie drugiej sesji objął ks. prof. Mirosław Mróz z Uniwersytetu Toruńskiego. Po krótkim wprowadzeniu zaprosił ks. prof. Sławomira Nowosada z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II do wygłoszenia referatu: Prawda człowieka – prawdą jego działania. Prelegent zaznaczył już na wstępie, że w referacie zostanie poszerzone znaczenie trzech pojęć użytych w tytule: prawda, człowiek i działanie. Najpierw zwrócił uwagę na fakt, iż miarą człowieka jest prawda. O prawdzie jednak się nie mówi, a jeśli ona się pojawia to najczęściej w kluczu, iż każdy człowiek ma swoją prawdę. W odniesieniu do człowieka zauważa się coraz powszechniej obecną antropologię bez Boga. Człowieka ukazuje się, jako byt całkowicie autonomiczny. Można zatem pytać, czy istnieje jeszcze jakaś prawda o człowieku? Wreszcie ludzkie działanie oparte całkowicie na wolności, ma zmuszać drugiego człowieka do jego tolerowania i akceptacji. Czy zatem nie ma również prawdy o ludzkim działaniu? Prelegent zwrócił uwagę, iż wpływ na taki stan rzeczy ma niewątpliwie sekularyzm, relatywizm, indywidualizm i subiektywizm. Szczególnie widoczne jest to na zachodzie począwszy od lat 70. XX wieku w tzw. nowym modelu kulturowym człowieka. Ów nowy człowiek charakteryzuje się skrajnym indywidualizmem i subiektywizmem, nacechowany jest indyferentyzmem religijnym i postawą nomadyczną, cechuje go naturalizm materialistyczny, jawi się także jako człowiek „zmediowany”. W odniesieniu do ludzkiego działania prelegent nakreślił szeroki kontekst współczesnej dyskusji na temat czynów wewnętrznie złych. Jaskrawo wyraża się on szczególnie w tzw. teoriach teleologicznych. W końcowej części referatu ks. prof. Nowosad zwrócił uwagę na obecne w człowieku pragnienie prawdy, a jednocześnie na Chrystusa jako pokarm Prawdy.

Po referacie odbyła się bardzo interesująca dyskusja, podobnie jak w poprzedniej sesji, zawierająca i tym razem wiele cennych dopowiedzeń.

W ramach sesji popołudniowej przewodniczenie objął o. dr Witold Kawecki CSSR z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Głównym punktem sesji był referat o. dr hab. Jarosława Kupczaka OP z Krakowa, zatytułowany: O chrześcijańskiej wolności w post-chrześcijańskiej kulturze. W swoim referacie prelegent podjął cztery wątki: chrześcijańska hermeneutyka kultury Zachodu, chrześcijańskie źródła pojęcia wolności, nowy determinizm oraz zagadnienie wyzwalania wolności. W odniesieniu do pierwszego członu referatu ukazano, iż kwestionuje się dzisiaj zarówno normę jak i naturę, sprowadzając ją wyłącznie do pewnego zabiegu mającego na celu utrzymanie status quo pojęć naznaczonych znaczeniową pustką. To chrześcijaństwo jest wezwane do tego, by tym pojęciom na nowo nadać sens. Podobnie w odniesieniu do wolności chrześcijaństwo jest wezwane do poszerzenia wizji wolności o zmaganie, jakie dokonuje się pomiędzy „starym” i „nowym” człowiekiem. Z kolei nowy determinizm jest swoistym przedłużeniem greckiego fatum, mającego swój współczesny odpowiednik sprowadzający człowieka do elementu przyrody czy też do redukcjonistycznie pojętego dziedzictwa genetycznego. Na koniec pozostaje pytanie, w jaki sposób wyzwolić ludzką wolność? Prelegent odwołując się do twórczości Karola Wojtyły – Jana Pawła II, wskazał na szczególny związek wolności z prawem. Pokazał jednocześnie, że o wolności nie wystarczy mówić wyłącznie w kontekście celu, do jakiego może być wykorzystana, lecz zaznaczył, że wolność jest przede wszystkim darem i jako dar musi być przyjęta, rodzić zobowiązanie i wzywać do odpowiedzi.

Po referacie nastąpiła dyskusja. W ramach przerwy zaproponowano uczestnikom zwiedzanie zamku w Kamieniu Śląskim.

Ważnym elementem tegorocznego zjazdu były również wybory władz Stowarzyszenia. Posiedzenie otworzył dotychczasowy przewodniczący ks. prof. Ireneusz Mroczkowski. Pokrótce przedstawił to, co udało się zrealizować przez ostatni rok. Następnie poprosił ks. dr. Jarosława A. Sobkowiaka MIC o relację z prac nad statutem. Ks. Sobkowiak poinformował, iż udało się uzyskać osobowość kościelną dla Stowarzyszenia, co miało miejsce w ramach marcowego posiedzenia Konferencji Episkopatu Polski. Po dyskusji nad dalszym kierunkiem rozwoju Stowarzyszenia uznano, iż sprawę ubiegania się o osobowość prawną w sensie prawa cywilnego należy jeszcze odłożyć.

Następnie ks. prof. I. Mroczkowski zaproponował przejście do części wyborczej władz Stowarzyszenia i wskazał ks. dr. Wojciecha Gubałę jako kandydata na przewodniczącego Komisji Wyborczej. Uczestnicy spotkania poparli wniosek. Wybrano także dwóch skrutatorów: ks. dr. Waldemara Olecha oraz ks. dr. Grzegorza Kniazia.

Do Zarządu Stowarzyszenia wybrano następujące osoby: ks. prof. Ireneusza Mroczkowskiego z UKSW (prezes Stowarzyszenia), ks. prof. Mariana Machinka – UWM (vice prezes), ks. dr. Jarosława A. Sobkowiaka – UKSW (sekretarz Stowarzyszenia) oraz dwóch członków Zarządu – ks. prof. Sławomira Nowosada (KUL) i ks. prof. Piotra Morcińca (UO).

Wybrano także członków Komisji Rewizyjnej. W jej skład weszli: o. prof. Andrzej Derdziuk (KUL), ks. prof. Jerzy Troska (UAM) oraz ks. dr Krzysztof Gryz (PAT Kraków).

Po wyborze Zarządu podjęto dwie uchwały. Pierwsza uchwała stanowi, iż wszyscy obecni na zjeździe a spełniający wymogi statutowe, stają się automatycznie członkami Stowarzyszenia Teologów Moralistów. Druga uchwała dotyczyła odłożenia na okres 3 lat ubiegania się o uzyskanie osobowości cywilnoprawnej dla Stowarzyszenia.

Po wyczerpującym dniu wszyscy z ulgą udali się na spotkanie braterskie przy grillu.

Ostatni dzień zjazdu rozpoczęto Eucharystią, której przewodniczył o. W. Giertych OP. W homilii wskazał przede wszystkim na konieczność integralnie pojętego przepowiadania. Otóż ważne jest to, by móc znaleźć wspólną płaszczyznę z osobami niewierzącymi, niemniej nie można zacierać swojej chrześcijańskiej tożsamości. To Duch Święty musi działać w osobach poddanych naszemu przepowiadaniu.

Po śniadaniu prowadzenie sesji objął ks. prof. Krzysztof Jeżyna. Po krótkim wprowadzeniu, referat Metodologiczne problemy antropologii teologicznomoralnej wygłosił ks. prof. Paweł Bortkiewicz TChr, dziekan Wydziału Teologicznego UAM. Swój referat podzielił na trzy części, w których kolejno omówił trzy sposoby uprawiania teologii: fideistyczny, racjonalistyczny i integralny. Doskonałym przykładem podsumowania problemów metodologicznych, na który zwrócił uwagę prowadzący sesję, jest encyklika Jana Pawła II Fides et ratio, w której papież wskazuje na konieczność przejścia od fenomenu do fundamentu.

Następnie odbyła się dyskusja panelowa Antropologia teologicznomoralna. Koncepcje – kontrowersje – inspiracje. Przewodniczył jej ks. prof. Marian Machinek. W panelu brali udział: ks. prof. Paweł Bortkiewicz, ks. prof. Mirosław Mróz, ks. prof. Andrzej Derdziuk oraz o. dr Wojciech Giertych. W dyskusji podjęto wiele istotnych wątków, między innymi wskazano potrzebę dopełnienia refleksji zapoczątkowanej encykliką Fides et ratio problematyką relacji łaski i wolności oraz relacją wiary do porządku afektywnego. Zauważa się bowiem oderwanie świata uczuć od świata wartości. Podkreślano także, by nie silić się zbytnio na wykorzystywanie języka niewierzących. Większość z uczestników zjazdu w ramach swojej pracy ma bowiem do czynienia z wierzącymi. Chodziłoby bardziej o to, by język refleksji teologicznej nieustannie pogłębiać. Ważne też, by w ramach refleksji teologicznej nie rezygnować z syntez oraz z przekazu pewnych struktur myślowych w ramach pracy uniwersyteckiej. Nie rezygnować także z łączenia refleksji teoretycznej z osobistym doświadczeniem wiary. Wskazywano także na potrzebę powrotu do traktatów o szczęściu, łasce i cnotach w uprawianiu teologii moralnej. Tą drogą zdaje się iść myślenie wyrażone w Katechizmie Kościoła Katolickiego. Należałoby także przeciwdziałać często obecnej w dyskusjach deprecjacji cielesności.

W ramach wolnych wniosków o. prof. Andrzej Derdziuk wrócił raz jeszcze do propozycji książki, która byłaby swoistym przewodnikiem po bogatej twórczości ks. prof. Janusza Nagórnego. Z kolei ks. prof. Mroczkowski podziękował środowisku poznańskich moralistów za podjęcie inicjatywy wydawania czasopisma „Teologia i moralność”. Podkreślił jednocześnie, iż wszyscy są zaproszeni do twórczego współtworzenia tego pisma.

Prowadzenie ostatniej sesji objął ks. prof. Jan Orzeszyna z Krakowa. W ramach sesji referat Visio Dei, vita hominis. Antropologiczny wymiar teologii współczesnej, wygłosił ks. prof. Jerzy Szymik. W ramach wystąpienia prelegent postawił trzy tezy: Jestem kochany, więc jestem; dla mnie żyć to Chrystus; przyszłość jako zejście z agory i pójście za Chrystusem. W referacie podkreślano, iż chodzi o to, by antropocentryzm umieszczać w samym centrum teocentryzmu, gdyż te rzeczywistości nie mogą stać w sprzeczności. Powyższy związek potwierdza osoba i dzieło Jezusa Chrystusa. Jeszcze inaczej mówiąc, Biblia stawia pytanie o człowieka w samym sercu pytania o Boga. Taki typ refleksji prowokuje pewne konsekwencje: Cogito zamienić na Amor, wtedy na nowo staje też problem tożsamości osoby – to, co jest najbardziej nasze ukazuje się wtedy jako nasze w najmniejszym stopniu. Wtedy Ja, które jest najbardziej moje, w kluczu teologicznym staje się najmniej moje, gdyż jest z Boga. Ważna jest też teza o grzechu. Pokazuje ona, że człowiek nie chcąc przyjąć prawdy o byciu stworzonym, faktycznie nie chce mieć „miary” dla swojej egzystencji. W podsumowaniu prelegent zaznaczył, iż do tego, by sensownie wypowiadać się na temat człowieka, trzeba najpierw wyjść od faktu Boga. Z kolei odwołując się do Chantal Delsol zaznaczył, iż nie można pytać o nadzieję, nie pytając o byt (relacja pytająca: dokąd – skąd).

Na zakończenie głos zabrał ks. prof. Ireneusz Mroczkowski. Poinformował wszystkich uczestników o tym, iż pismo „Teologia i moralność” staje się pismem teologów moralistów, którego redaktorem naczelnym będzie ks. prof. Jerzy Troska, sekretarzem ks. dr Damian Bryl, miejscem wydawania pozostaje Poznań. Ks. Mroczkowski podziękował też wszystkim, którzy przyczynili się do organizacji i przeprowadzenia zjazdu. Wyraził także nadzieję, iż był to jeden z liczniejszych zjazdów w ostatnich latach. W sumie było ponad stu uczestników. Pozostaje mieć nadzieję, że zamknięcie zjazdu nie będzie zamknięciem refleksji nad tak ważnym dla teologii moralnej zagadnieniem, jakim jest problematyka antropologiczna.

Jarosław A. Sobkowiak MIC